움직임 (MOVIMENTO – edição coreana)

43 poemas

Leça da Palmeira, Venade e Torre da Medronheira, 2018-2020


Dawon, Seul, 2024

 

tradução de Na Young Jung


> encomendar aqui

 

§

 

 

MOVIMENTO (edição egípcia - حركة )


٤٣ قصيدة  /43 poemas

 

٢٠١٨-٢٠٢٠ - ليسا دا بالمييرا - فينادي- توري دا ميدرونييرا  /

Leça da Palmeira, Venade e Torre da Medronheira, 2018-2020)

 

القاهرة - جمهورية مصر العربية  - ٢٠٢٣ /

Sefsafa, Cairo, Egipto, 2023

 

 

ترجمة: جمال خليفة / tradução de Gamal Khalifa

الإدارة الأدبية: محمد البعلي / direcção literária de Mohamed El-Baaly

 

 

اطلبه من هنا: / encomendar aqui:

 

§


MOVIMENTO (edição italiana)


43 poesie

(Leça da Palmeira, Venade e Torre da Medronheira, 2018-2020)

 

Edizioni Kolibris, Ferrara, 2023

 

traduzione di Chiara De Lucca

prefazione di Stefano Serri
 

collana Beija-flor
direzione letteraria di Chiara De Lucca


acquista il libro qui

 

§ 


STEFANO SERRI, prefazioni a Movimento, Edizioni Kolibris, Ottobre 2023

«Ma cos’è il mondo, cos’è questa cartina piena di punti dove ancora non sei passato (ma speri ancora di recuperare); cos’è questa stazione dove trovi lasci e ritrovi le persone, anche quelle scappate, anche quelle che credevi perse per sempre, una stazione dove non sai ancora se partirai, ma sosti ai tavolini dei bar, sulla panchina, sulla banchina, ti fermi e guardi come sono diversi eppure vicini, i passanti, i visi degli altri; cos’è questo giardino dove fioriamo, ci sfogliamo, facciamo due passi e perdiamo radici, ci riscopriamo verdi dopo il marrone, troviamo un sentiero e non c’importa dove; a cosa serve, tutta questa creazione, questo esercizio di grazia in sei giorni (più il settimo, per i ripetenti e per i più stanchi), questo bellissimo quadro che abbiamo guastato infilando le mani sporche troppe volte, pasticciato, forse bucato, bruciato, danneggiato forse per sempre; a cosa serve un libro, ad esempio questo Movimento, che la ripete, la creazione, un giorno alla volta, dal pianeta più lontano che è Saturno fino al nostro sole, contando il tempo con il pallottoliere del cielo, come facevano i romani antichi; a cosa serve, adesso, a me, a cosa serve Dio, tutto quel perfetto che è malamente rotolato via, tutto quel cielo bello pieno di muffe, a cosa serve il mondo che ancora incontro e non smetto di toccare, anche se sempre da più lontano, quasi senza mano, a cosa serve, ti chiedo, mi chiedi? È un laboratorio. È il laboratorio dei tuoi sorrisi. Pensa, leggendo questo libro di poesie, pensa che si sono accumulati in tante città, in tante stanze, occasioni e persone, sapori e canzoni, perché tu possa un giorno smuovere le labbra, al di là della gioia e della tristezza, perché tu percepisca un movimento, anzi il Movimento, l’unico che alla fine importa, il sorriso, che è il cure riemerso, un gesto, un manifesto, un ponte verso chi ha intercettato il tuo viso forse per caso, un tocco di pelle su pelle più grande di ogni saluto, il movimento più umano che possiamo fare senza allungare una mano. A questo serve il mondo. A questo serve la poesia e questo libro, forse anche queste poche righe che sto scrivendo: ad allenarti a cercare e fiutare sorrisi, a partire da te, al di là di ogni umore e gradino, al di là di ogni imprevisto o di altezza, al di là della gioia e della tristezza.»



ВЕЛОСИПЕД ДО БЕЗКРАЯ (BICICLETA PARA O INFINITO – edição búlgara)

40 избрани стихотворения

40 poemas escolhidos

 

Порто, Леса да Палмейра, Венаде и Торе да Медронейра, 1986-2023

Porto, Leça da Palmeira, Venade e Torre da Medronheira, 1986-2023

 

Изток-Запад, София, 2024

Iztok-Zapad, Sófia, 2024

 

Превод: Мария Георгиева и Цочо Бояджиев

tradução de Maria Georgieva e Tzotcho Boyadzhiev 

 

> поръчайте книгата от тук / encomendar o livro aqui

 

§

 

През м. февруари 2024 г. излезе дългоочакваната антология Велосипед до безкрая с избрани стихотворения на Жоао Луиш Барето Гимарайш в превод от португалски език на Мария Георгиева и Цочо Бояджиев. Книгата е опит за по-детайлно представяне на поезията му, след големия интерес на българската публика към сборника В тъжните дни не говорим за птици“ (2018 г.), в който са включени стихотворения на общо шестнадесет съвременни португалски поети, сред които и Жоао Гимарайш.

 

Жоао Луиш Барето Гимарайш е роден в Порто, Португалия (3 юни 1967 г.), където завършва медицина. Той е поет и пластичен хирург. Първата му книга със стихове е „Има цигулки в племето“ (1989). Автор е на „Избрана поезия“ (2011), „Тук си“ (2013), „Средиземно море“ (2016), за която през 2017 г. получава националната награда за поезия „Антонио Рамош Роза“ (издадена и на испански), „Номади“ (2018), „Времето напредва в срички“ (2019), „Движение“ (2020). През 2022 г. е отличен с наградата „Песоа“. Той е и преводач, хроникьор и блогър, пише предимно за своя блог Poesia & Lda. Негови произведения са публикувани в антологии в Португалия, Бразилия, САЩ, Германия, Австрия, Италия, Мексико, Доминиканска република, Хърватия, Черна гора, България, както и в литературни списания в Португалия, Испания, Франция, Белгия, Холандия, Великобритания, Македония, Бразилия, Мексико и САЩ. Участва в литературни фестивали в Испания, Мексико, Хърватия и САЩ.


NÓMADA - (edição egípcia - رحّال )



٤٢ قصيدة  / 42 poemas


(ليسا دا بالمييرا - فينادي- توري دا ميدرونييرا- ٢٠١٥م/٢٠١٨م) /

(Leça da Palmeira, Venade e Torre da Medronheira, 2015-2018)

 

القاهرة - جمهورية مصر العربية ٢٠٢٣م /

Sefsafa / Cairo, Egipto, 2023

 

ترجمة: جمال خليفة / tradução de Gamal Khalifa

الإدارة الأدبية: محمد البعلي / direcção literária de Mohamed El-Baaly

 

اطلبه من هنا: / encomendar aqui

 

§

VÄLIMERI (MEDITERRÂNEO - edição finlandesa)

 

44 runoa 

(Leça da Palmeira, Venade, Torre da Medronheira, 2012-2015)

 

Enostone kustannus, Helsinki, 2023

 

Suomennos Tarja Härkönen

Kustannuspäällikkö Kalle Niinikangas

Kansi Asko Künnap

 

> Osta kirja täältä

 

 

§

 

 

JUKKA KOSKELAINEN, Helsingin Sanomat, 27.1.2024

Välimeren runot ulottuvat kanavan polku­pyörästä historian murhiin

Portugalilainen João Luís Barreto Guimarães kirjoittaa kerroksellista historiaa Etelä-Euroopasta.

«RUNOSUOMENNOSTEN suhteen koettiin 2000-luvun alun pitkä kuiva kausi, mutta viime aikoina käännöksiä on alkanut ilmestyä uudestaan ennen kaikkea Parkko-kustantamon ja Enostonen ansiosta. Nyt suomennetaan jopa kokonaisia alkuperäisiä kokoelmia.

Portugalilaisen João Luís Barreto Guimarãesin (s. 1967) Välimeri on yksi niistä. Melko ohut kokoelma onkin jo käännetty monille kielille. Idea on sinänsä yksikertainen: kuljetaan Välimeren rannalla ja kaupungeissa, vähän muuallakin, ja liitetään tuokiokuviin ja mietelmiin laajempaa kulttuurihistoriaa.

Sekaan pudotellaan historian nimiä jopa siihen tahtiin, että ei meinaa mukana pysyä.

Barreto Guimarães osaa joka tapauksessa yhdistää ja laajentaa ja avartaa moninaisia aineksiaan. Ja Tarja Härkösen täsmällistä, lyyrisyyden säilyttävää suomennosta voi ihailla.

ENNEN KAIKKEA Barreto Guimarães penkoo kiehtovasti historian kerroksia, ”historian mutaa”, kuten erään runon nimikin kuuluu. Samaan runoon mahtuu kanavaan pudonnut polkupyörä ja muistutus siitä, että Vilhelm Oranialainen murhattiin Espanjan kuninkaan käskystä.

Pakanallisen temppelin paikalle taas on rakennettu katolinen kirkko, ja temppeliä on taas käytetty muun muassa vilja-aittana ja teatterina. Seinät ovat kasanneet ylleen eri aikakausien tyylien kerroksia.

Barreto Guimarães pyrkii vahvistamaan kerroksellista esitystapaansa sommittelemalla runoihin lisäyksiä sulkeiden sisään ja katsomalla historiaa nykyperspektiivistä.

Rakastavaiset ovat kaivertaneet nimensä kaktuksenlehtiin:

”Kaikki he myönsivät / rakkauden mahdolliseksi / vaikka / vesi joka tänään putoaa ei ole huomisen vettä / (ei edes ensi vuoden) jolloin / nämä nimet putoavat maahan ja toiset / ilmestyvät niiden tilalle.”

PORTUGALI EI tiukan maantieteellisesti kuulu Välimeren alueeseen. Se kuului kuitenkin Rooman aikoinaan valloittamiin alueisiin. Kirjan mottona onkin sitaatti, jonka mukaan emme varmasti tiedä, mihin asti Välimeri, ”tuo alkukantainen sisämeri, alkuvoimainen liemi”, ulottuu.

Näissä runoissa se ulottuu kauas Eurooppaan, ja Barreto Guimarãesin runon eväillä siirtymät käyvät vaivattomasti. Näyttönä tästä käy vaikka kokoelman eräänlainen nimiruno, Välimeren laulu:

”Tuolla on Lindoksen / akropolis (jonka jumalat hylkäsivät) / temppeli johon Feidias rakastui ja jossa / mestarin kädenjälki patsaineen yhä mahtuu / ajan kehykseen.”

Aina ei sentään mennä historian ja myyttien varassa. Vaikuttava avausruno kertoo myrskyn jäljistä. Runo toteaa hävityksestä, että ”aivan kuin / uusi alku olisi mahdollinen vain jos / taivaallinen ja maallinen tohtivat kumpikin / joutua häviölle.”

BARRETO GUIMARÃES on siviiliammatiltaan kirurgi, ja tämäkin puoli tulee vaihtelun – ei voine sanoa että kevennyksen – vuoksi esiin parissa runossa, yhdessäkin puhuja muistelee, miten naispuolisen kollegan polvi osui operaation aikana hänen jalkojensa väliin.

Historian ja nykyhetken suhteita kokoelma luotaa kiinnostavasti. Mukana saisi vain olla enemmän paikan tuntua ja aistihavaintoja. Pieni runoilijan esittelykin olisi varmaan ollut paikallaan.»

 

 

TAKKUTUKKA, Mummo Matkalla, 17.1.24

João Luís Barreto Guimarães: "Välimeri / Mediterraneo" - ex Libris

«João Luís Barreto Guimarães (s. 1967) on portugalilainen kirurgi ja runoilija, jonka on vuodesta 1989 lähtien julkaissut viisitoista runokokoelmaa. Hän on Portugalin näkyvimpiä ja palkituimpia runoilijoista, ja häntä on käännetty Euroopan kielille. "

"Välimeri on nimensä mukaisesti ylistyslaulu Välimerelle. Keskiössä on matkan teko, mutta ei vain maisemiin vaan myös historiaan ja kulttuuriin.

Euroopan kehtoon. Välimeri on myyttinen Etelä. jonne kaivataan ja josta haaveillaan. Välimeri päättyy siellä missä oliivipuut loppuvat, mutta kyseessä ei ole maantieteellinen paikka, vaan kysymys on mielentilasta, sivistyksestä ja elämäntavasta, tunnemaisemasta ja siitä miten maailmassa ollaan."

Maravilhoso!! Uusi portugalilainen runoilijatuttavuus ja erikoinen yhdistelmä: varsinaiseltaan ammatiltaan kirurgi sekä Välimeri  herättivät mukavia ja mieluisia aatoksia, joten avoimin ja uteliain mielin ottamaan selvää tästä uutukaisesta. Kooste kätkee sisälleen neljä lukua ja hauskasti nimettyjä runoja kuten: 

Sielun arkielämä, Fysiikan ongelma, Syntisihti, Se mikä on ääretöntä jne. 

Muutamia maistiaisia koosteen annista:

 

Erään ilmeen arkeologiaa:

Ilme (jokin tunteen jälki) kesti

sekunnin sadasosan

lähden etsimään sitä

mutta sitä ei enää ole. Sen

tanssi joka nyt on poissa (eettisen vai

amoraalisen?) ilman

pinnalta on vain arvailun varassa. Miten 

tavoittaa mennyt pathos

jollei se edes ehtinyt

muistiin asti (oliko se intohimoinen ilmae

vai

autio ja tyhjä?) 

 

 

Argonautit Oiassa:

Joillekin

 maan loppu on ilman muuta

maailmanloppu. Toisille taas

maailmanloppu on 

matkanteon alku. Antakaa heille

soutuvene eikä kukaan osaa sanoa oliko

se joka kiskoi

halki tuntemattoman Egeanmeren oikeassa

jos maihin jäävän mieleen jää kuiskimaan ajatus

matkasta.

 

Nämä positiivisesti erilaiset ja persoonalliset runot kestävät useamman lukukerran ja ne suorastaan edellyttävät lukijaltaan sitä avautuakseen kaikessa pelkistyneisyydessään ja vailla turhaa häröilyä. Runot herättävät ajatuksia, pilkahduksia ja oivalluksia, muistoja meren tuoksusta ja vakuuttavat siitä,

ettei seesteisen, kuulaan ja kirkkaan tarvitse olla ylisanoitettua. Tarja Härköseltä jälleen kerran vakuuttava suomennos.

 - Antiikin viisaat opettivat että Välimeri jatkuu niin kauas kuin minne oliivipuu ulottuu.  Predrag Matvejevic»

 

 

JANNE LOPPONEN, Kiiltomato, 21.12.2023

Hetkien arkeologiaa Välimeren rannoilla

Guimarães on ensimmäinen portugalilainen runoilija, jolta on suomennettu kokonainen teos. Toiveissa on lisää!

«Portugalilaiset pitävät itseään meren kansana. Portugalilaisessa runoudessa tuo meri on yleensä ollut Atlantti tai Intian valtameri, entisen siirtomaaimperiumin näyttämöitä kumpikin. João Luís Barreto Guimarãesin (s. 1967) runokokoelma Välimeri (alkuteos Mediterrâneo, 2016) sen sijaan sijoittuu nimensä mukaisesti merelle, jota Portugalin rannat eivät kosketa. Välimeri ei kuitenkaan ole pelkkä maantieteellinen alue vaan laajempi kulttuurihistoriallinen käsite. Kuten teoksessa siteerattu bosnialais-kroatialainen kirjailija Pedrag Matvejević (1932–2017) toteaa: ”Antiikin viisaat opettivat että Välimeri jatkuu niin kauas kuin minne oliivipuu ulottuu” (s. 64). 

Guimarães on yksi Portugalin kansainvälisesti tunnetuimpia nykyrunoilijoita. Mediterrâneon englanninkielinen käännös voitti Willow Run -runopalkinnon vuonna 2020, ja uusimmalle kokoelmalle Aberto todos os dias (2022) myönnettiin Prémio Pessoa -palkinto. Hän on myös ainoa portugalilainen nykyrunoilija, jolta on suomennettu kokonainen teos; aiemmin portugalilaista nykyrunoutta on esitellyt Rita Dahlin toimittama ja suomentama antologia Maailman syrjällä (Palladium 2018). On korkea aika, että suomalaiset pääsevät lukemaan muutakin kuin Fernando Pessoaa

Guimarãesin runouden juuret ovat 1970-luvulla alkaneessa suuntauksessa, jossa runon lähtökohtana ei ole niinkään kieli kuin havainto ja jokapäiväinen elämä. Toisen maailmansodan jälkeistä surrealismia, uusavantgardea ja poliittista vallankumousrunoutta seurasi siirtymä yksityiseen sfääriin. Näin ei käynyt vain Portugalissa, vaan kyseessä oli laajempi, koko eurooppalaista kirjallisuutta ja kulttuuria koskeva ilmiö, joka tunnetaan subjektiivisena käänteenä. Portugalilaisessa runoudessa tähän suuntaukseen ovat vaikuttaneet muun muassa João Miguel Fernandes Jorge (synt. 1943) ja Joaquim Manuel Magalhães (synt. 1945).  

Välimeri koostuu matkarunoista, jotka sijoittuvat useimmiten maantieteellisen Välimeren alueelle, joskus myös sen ulkopuolelle, esimerkiksi Portugaliin tai Hollantiin. Monet runot rakentuvat pienoistarinan tai historiallisen anekdootin ympärille, toiset taas ovat perinteisiä ekfrasiksia eli taideteoksen tai museoesineen kuvauksia. Puhuja kuljeskelee hieman saarikoskimaisesti ”runoa etsien”; matkakirjallisuudelle tyypillisesti matkanteko toimii kirjoituksen lähtökohtana. 

Välimeri näyttäytyy teoksessa ennen muuta alueena, jossa on asuttu hyvin kauan. Kulkijan jokaisen askeleen alla on vuosituhansia. Parhaiten tämä kiteytyy runossa pakanallisen temppelin päälle rakennetusta katolisesta kirkosta, joka sittemmin on kasannut ylleen arkkitehtuurin tyylisuuntia ja toiminut niin vilja-aittana, teatterina, vankilana kuin ammusvarastona. Jatkuvuus ja katkos ovat yhtä aikaa läsnä, kun ”pakanaksi” itseään kutsuva puhuja vaeltelee turistikohteiksi muuttuneissa kirkoissa ja luostareissa. 

Myös itse runot rakentuvat merkitysten kerrostumina: yksinkertaisten havaintojen päälle kasautuu muistoja, historiaa ja mielleyhtymiä. Esimerkiksi runo ”Historian muta” alkaa havainnolla Delftissä kanavan pohjalle uponneesta polkupyörästä, mitä seuraa assosiaatio samassa kaupungissa kuolleen Vilhelm Oranialaisen salamurhaan, ja lopulta runo laajenee pohdinnaksi historiallisen muistin absurdiudesta: tiedämme enemmän Vilhelmin koiran kuolemasta kuin useimmista aikalaisistamme.  

Teoksen aikajänne vaihtelee tuhansista vuosista silmänräpäykseen. Runossa ”Erään ilmeen arkeologiaa” koetetaan tavoittaa ilmettä, joka kesti vain sekunnin sadasosan. Runo ”Rivejä kestosta” puolestaan kuvaa hetkeä, joka ”liuottaa lihan ja ajan toisistaan / kemiallisessa ilonpidossa” (s. 61). Runoilijan tehtäväksi muodostuu täten epifanioiden – ilmestyksenkaltaisten hetkien – valpas odottaminen.  

 

Vähäeleistä sulkeiden poetiikkaa 

Äidinkielen opettajilla on tapana varoittaa sulkeiden käytöstä, mutta Guimarãesin poetiikassa niillä on silmiinpistävän tärkeä rooli. Sulkeet luovat katkoksia runon sisään ja pakottavat lukijan tämän tästä palaamaan takaisin; ne ilmaisevat epäilyä ja ironiaa sekä tuovat esiin ajattelun kerrostuneisuuden. Sulkeilla voidaan suhteellistaa vaikkapa koko ihmiskulttuurin merkitys, kuten runossa ”Ihan eilen Pocinhossa”: 

 

[…] Pelkkää homo sapiensia 

koko Côan komea museo 

pari kolme keksintöä jotka ovat käytännössä ihan eilisiä 

(se miten onnistuimme kesyttämään tulen 

käyttämään puhuttua kieltä 

ja luomaan kuvataiteen 

symboleineen). 

(s. 13)  

 

On kiinnostavaa verrata Guimarãesin teosta samannimiseen ja samoihin aikoihin kirjoitettuun suomalaiseen runoteokseen, nimittäin Ville Hytösen Välimereen (Sammakko 2018). Hytösen teoksen alaotsikko on ”eeppinen runoelma”, ja sen vuolas, eteenpäin vyöryvä runous on täynnä paatosta ja syyllisyyttä Välimereen hukkuneista siirtolaisista. Guimarãesin teos on etäännytetympi ja ammentaa vähemmän ajankohtaisista aiheista, vaikka siinä ohimennen viitataankin Välimereen ”hautausmaana”. Myös teoksen ensimmäistä runoa ”Taivaan ja maan välillä”, joka kuvaa maisemaa myrskyn jäljiltä, voi tulkita ilmastonmuutoksen kontekstissa.  

Toisin kuin Hytösen, Guimarãesin runoutta luonnehtii vähäeleisyys ja tietty pidättyvyys. Aina kun paatos tai sentimentaalisuus alkaa hiipiä runoon, jokin ironinen käänne palauttaa lukijan maan pinnalle. Runossa ”Ihan eilen Pocinhossa” puhujan ihmetys ikivanhan luolataiteen äärellä katkeaa siihen, että viini alkaa nukuttaa. Runojen minä on tietoinen yksilön pienuudesta ajan virrassa: ”Minä tein / sen minkä sinäkin tekisit / niin kuin kertautuvat aallot jotka lakipisteessään / murtuvat rantaan” (”Asioiden tila”, s. 16). Runoilija ei yritä olla Homeros, eikä hänen runoistaan muodostu eeposta, vaan pikemminkin ne ovat meren rannalta löydettyjä ruukunsirpaleita.  

Portugalilaisen runoilijan poetiikka tuo jossain määrin mieleen italialaisen Antonella Aneddan, jolta julkaistiin viime vuonna suomennosvalikoima Anatomioita (suom. Hannimari Heino, Parkko 2022). Myös Aneddan runot lähtevät tyypillisesti liikkeelle yksinkertaisesta näköhavainnosta ja kasaavat ympärilleen erilaisia merkitysten kerrostumia, oli kyse sitten muistista, historiasta, geologiasta tai ihmisruumiista. Guimarães ei aivan yllä italialaisen kollegansa tasolle, mutta rima onkin tässä tapauksessa varsin korkealla.  

Muuten terävän teoksen loppupuolella on muutama löysempi veto. Esimerkiksi Minho-joessa elävää nahkiaista kuvaava runo alkaa lupaavasti pohdinnalla valtionrajojen mielivaltaisuudesta mutta lässähtää laiskaksi allegoriaksi poliittisesta opportunismista.  

Tarja Härkönen on tällä hetkellä merkittävin portugalinkielisen kirjallisuuden suomentaja (valitettavasti kilpailua ei juuri ole). Härkösen suomennos tavoittaa hyvin teoksen ironian ja vähäeleisen huumorin. Pienen haasteen suomentajalle muodostavat säkeenylitykset, jotka lataavat painoa yksittäisille sanoille: ”Etsin sanomatonta illansuun / tiheydestä” (s. 53). Portugalin kielessä tällaisten genetiivirakenteiden sanajärjestys on käänteinen suomen kieleen nähden, ja määre (kuten adjektiivi) sijoittuu tyypillisesti substantiivin jälkeen. Näille kielen sisäsyntyisille ominaisuuksille on kuitenkin vaikea tehdä mitään, ellei sitten myötäile alkutekstin sanajärjestystä, mikä suomeksi tuntuisi vanhahtavalta.  

On ilahduttavaa, että Härkönen kääntää proosateosten lomassa myös runoutta. Toivottavasti lisää on luvassa.» 

 

§

MEDITERRANEAN (edição americana)



44 poems

(Leça da Palmeira, Venade and Torre da Medronheira, 2012-2015)

 

HiddenRiver Press, Philadelphia, Pennysylvania, USA, 2023

 

translation Calvin Olsen

editor Debra Leigh Scott

Cover photo Ulises León

Cover design Mariangel Briceno Diaz

 

> Buy the book here or here.


Willow Run Poetry Book Award 2020/2021

 

§

 

ILYA KAMINSKY, author of Deaf Republic 

«I love the deep attentiveness to the world in these poems. But even more so: I love how this attentiveness is handed to us with language that is graceful rather than heavy or full of pronouncements; there is play and there is much reality, and all of it is filled with metaphysics but not weighted down by it. It is like classical music, in this effect. And, I love that. I know I will be looking to read new translations of these writings anywhere I can find them. Truly.»

 

LULJETA LLESHANAKU, author of Negative Space

«What takes a Mediterranean poet on a meditative journey across the Mediterranean, from Bridal Veil in Porto Moniz, to the Wall of Solomon, to ruins of a Roman palace in Split, to a flower market in Provence,,,? It reminds us of a familiar expression: ‘If you lose your way, go back to where you started!’ This is exactly what I think makes João Luís Barreto Guimarães’s adventure unique: he reflects the modern consciousness onto the face of our history of civilization ‘where time itself is holding its breath’. The poetry in Mediterranean reflects about what we have lost and are losing every day, mastering questions and revelations that, articulated in the right place and the right moment, with such a poetic finesse as here, stays with us much longer after the Mediterranean scent is gone.»

 

MARKO POGAČAR, author of Dead Letter Office

«This is, above all, the aestheticization of everyday, colloquial language, and its hybridization with references to high culture, a fine and well-balanced irony, with a subtle humorous edge. The lightness and warmth of a lyrical smile that sometimes spills over into the laughter of lovers and, on other occasions, into that of an observer of a banal street event, but which never turns into a noisy and strident laugh. (...) Guimarães' work is also one of the proofs that Portuguese poetry is still alive and vital, and that it is not reduced to the beautiful and hundred-headed hydra, now iconic, that is Pessoa.»


§

POESIA REUNIDA


 430 poemas

(Porto, Leça da Palmeira, Venade e Torre da Medronheira, 1985-2022) 

1ª edição, Quetzal, Lisboa, Abril 2023

capa de Rui Cartaxo Rodrigues, a partir de A ruela, de Johannes Vermeer
direcção literária de Francisco José Viegas


Prémio Pessoa 2022

 

> encomendar o livro na Bertrandna Wookna Almedina ou na Fnac. 


§


MARCELO REBELO DE SOUSA, cerimónia de entrega do Premio Pessoa, Culturgest, 17.4.23

«Galardões como o Prémio Pessoa – e não há muitos, se é que há algum, como o Prémio Pessoa – podem servir para homenagear personalidades que se tornaram uma evidência, ou que nos aparecem, sobretudo se estivermos distraídos, como uma surpresa. Um pouco como na política se fala de “senadores” e de “promessas”, categorias que aliás nem sempre se medem por um critério estritamente etário. Se há jovens senadores nas artes, na cultura, na ciência, no pensamento, também há promessas que estão “a meio do caminho da sua vida”. O que chama imediatamente à atenção, não tanto em João Luís Barreto Guimarães, mas na escolha do Júri, é o facto de se tratar de um poeta, e de, sendo uma evidência para quem está no mundo da poesia, o não ser para quem está de fora. Claro que o prémio já tinha sido atribuído a António Ramos Rosa e a Manuel Alegre, para não falar de Herberto Hélder, que não aceitava prémios, mas toda a gente conhece Manuel Alegre, e quase toda a gente tem uma ideia, concreta ou difusa, de Ramos Rosa e Herberto, de poemas seus ou características suas.

Ora, desde 1989 que as pessoas que acompanham a poesia portuguesa de hoje conhecem João Luís Barreto Guimarães, e nos últimos anos a sua atividade literária alcançou outro patamar de visibilidade e reconhecimento, até internacional – os Estados Unidos da América que o digam –, mas podemos admitir que não se trata de um nome, como se diz, “evidente” ou mesmo que se tratou, para muitos, de uma “surpresa”. Aliás, a família quando eu perguntei à entrada como tinha reagido ao Prémio disse foi surpreendente. Como se fosse surpreendente para quem convive todos os dias com o premiado aquilo que é de uma justiça evidente e linear.

O conhecimento da sua poesia desfaz a surpresa. Porque há mais de três décadas que Barreto Guimarães é o melhor que se pode ser em literatura, ou seja, parecido sobretudo consigo mesmo. Houve quem lhe notasse afinidades geracionais, um certo tom, quotidiano ou lúdico, que também encontramos noutros possíveis vencedores deste e doutros prémios, como Jorge Sousa Braga ou Adília Lopes. Mas a sua singularidade, que, entretanto, se acentuou e diversificou, é congénita. Se vem da “poesia da experiência”, da sua experimentação formal, do registo dos dias e dos afetos, do jogo com as palavras, a obra do nosso premiado evoluiu, à medida que a idade avançava e o mundo mudava, para a elegia, a meditação europeia, as pequenas e grandes tragédias pessoais e comunitárias, o estoicismo, sem esquecer, claro, a vida da poesia. E, sempre, essa noção de espaço e de tempo, que nos faz inapelavelmente nómadas, e a vivermos eras que se sucedem, irresistivelmente, para que o que foi possa abrir caminho ao que vai ser.

Nas suas palavras “E aqui estamos (tu e eu) nómadas neste rio sagrado onde um primo nosso afastado (alguns 30 mil anos) deixou picotado em pedra num mágico altar de xisto este casal de cervídeos (se não em pose ousada para o que deve um santuário pelo menos dando a ideia de estarem ali naquilo já desde o Paleolítico). Homo sapiens apenas no belo Museu do Côa: duas ou três invenções são desde ontem notícia (isso de termos logrado o fogo domesticado usarmos linguagem falada criarmos belas artes com signos). Longa migração para norte desde o Quénia até aqui - podia falar um pouco desse lento despertar …”. Noutras palavras suas também “Na manhã do temporal saímos a medir estragos (repor pedras nos muros colher gravetos do chão). A fúria da natureza volveu a ordem anterior como marca de um excesso quando no dia seguinte olhas melhor e percebes o equívoco da noite anterior. Da força da tempestade só sobrou dor e silêncio (aos pés de um pinheiro-manso, céu e terra derrotados: um rato e um pardal são a memória visível da cega devastação) como se um recomeço apenas fosse possível caso entre etéreo e terreno ambos ousassem perder. Um Deus ajusta o equilíbrio destruindo o que criou - alguém tem de morrer cedo para que outrem possa sobreviver”.

Na recentemente editada “Poesia Reunida” encontramos, para citar dois títulos de livros, os nossos “Lugares Comuns”, quer dizer, os lugares que nos são comuns a todos (lugares sítios e lugares de acontecimentos), e um “Você Está Aqui” que funciona como indicação topográfica, viajante e como certificação existencial daquilo a que os filósofos chamam o estar no mundo”. Longe de ser um poeta monotemático, ou monocromático, João Luís Barreto Guimarães é autor de uma obra poética que abrange nas palavras de outro grande contemporâneo, Eucanaã Ferraz, “anotações do vivido (…) nas quais ressoa tanto a intimidade do diário quanto a arqueologia e a história das civilizações”. Veja-se como, no último livro de originais “Aberto Todos os Dias” é o mundo que está aberto todos os dias, e os poetas abertos ao mundo, sendo aqui “poeta” um sinónimo um pouco mais intenso da palavra “humano”, ou da palavra “pessoa”.

Se o volume da obra poética é por natureza uma soma e uma súmula, em “Aberto Todos os Dias” temos um instantâneo da poesia de João Luís Barreto de Guimarães em 2023, ano em que o Júri justamente o distinguiu. A estrutura do livro com os preceitos renascentistas de “locus amoenus” temperança, consciência da fugacidade e “carpe diem” representam, não direi o chamado “estilo tardio”, porque se trata de um poeta ainda jovem, mas uma poesia da maturidade pessoal e poética, talvez hoje mais sofrida do que antes, mais vasta nas suas preocupações, mas sempre atenta ao poema como artefacto, ao poema não hermético, porque matéria humana que não se interessa a todos, uma vez que todos dela fazemos parte. Nessa medida, o Prémio Pessoa 2023 não foi atribuído apenas à obra poética de João Luís Barreto Guimarães, mas também, se é que há diferença, ao poeta Barreto Guimarães. Um homem cuja consciência poética se exprime nos seus livros, naturalmente, mas também na tradução e divulgação de poesia contemporânea, convicto que está de que a poesia nos dá indicações decisivas sobre a nossa condição atual e intemporal, ou na recuperação de uma ideia de médico (que ele também é) que se manifestou, mas já hoje aqui falada, na muito noticiada cadeira de introdução à poesia dirigida à estudantes de Medicina. Uma ideia do médico enquanto humanista, cultor das Humanidades e seguidor do mote clássico de Terêncio, que disse aquilo que os médicos e os poetas bem sabem: “nada do que é humano me é estranho”.»



PAULO MACEDO, cerimónia de entrega do Prémio Pessoa, Culturgest, 17.4.2023

«“Estes lamentos / Dos violões lentos / Do outono / Enchem minha alma / De uma onda calma / De sono”. A poesia serve, a propósito e a despropósito, para tudo um pouco. Mas as estrofes que citei, a abrir, de Paul Verlaine, tiveram uma função libertadora muito particular. Foram essas palavras que serviram de senha ao Dia D, em 6 de junho de 1944. A tradução que usei é, por sinal, de Manuel Bandeira, um grande poeta brasileiro. Palavras, libertação e poesia. Um encontro perfeito.

Em trinta e seis edições de Prémio Pessoa é a quarta vez que um poeta é distinguido. Um poeta que é médico. Confesso que sempre me fascinou a capacidade dos médicos em se adaptarem a tantos e tão diversos terrenos. Temos, ou tivemos, médicos-arqueólogos, médicos-historiadores da arte, médicos-tenores, médicos-músicos, médicos-pintores, médicos-apresentadores de televisão etc. Médicos-políticos, seguramente. Essa visão tão próxima da vida humana, das suas fragilidades, da sua intimidade, dá-lhes seguramente alguma vantagem na leitura do mundo em volta. Ser médico com uma especialidade em cirurgia plástica, reconstrutiva e estética parece-me desafiador. É provável que o Dr. João Luís Barreto Guimarães discorde do que digo, mas vejo na sua especialidade um toque poético, pela capacidade transformadora que cada gesto comporta.

Não esqueçamos o início lapidar de um conhecido soneto de Florbela Espanca: “Ser poeta é ser mais alto…” Recordando o que nos diz António Feijó estamos ante o “difícil problema de saber o que explica que um autor tenha sido acolhido no conjunto de autores” da sua área. Ou seja, como é que é feita essa cooptação. Talvez porque traga algo de novo e de diferente. Aquilo que António Feijó refere como “uma capacidade de articulação expressiva inédita, um aumento de possibilidades expressivas”. Talvez porque, como escreveu Clara Ferreira Alves, quem escreve tenha trazido algo de novo e de diferente. Cito, desta autora, “é preciso prestar atenção a todas as coisas que acontecem pela primeira vez. Não só as que acontecem pela primeira vez nas nossas vidas. A todas as coisas, as que acontecem fora das nossas vidas e dentro de outras vidas”.

João Luís Barreto Guimarães está dentro dessa diferença e dessa originalidade. O homem, o poeta, a quem hoje entregamos este Prémio tem uma carreira longa nas letras. Mas desculpem-me desviar um pouco dos prémios e das distinções e das comendas. Uma das coisas que me chamou mesmo a atenção no percurso do Prémio Pessoa deste ano é o facto de lecionar “Introdução à Poesia”. Na Faculdade de Letras? Não. No Instituto de Ciências Biomédicas Abel Salazar. A cadeira tem o título de “Introdução à Poesia”. Depois, entre parêntesis, para estudantes de Medicina. Nos objetivos da cadeira lemos coisas como: Como ler um poema: ideias e técnicas para entender a forma e o género poético. Ou ainda: Como funciona um poema: técnica poética e ofício da escrita. Mas também: Leitura: como analisar um poema em profundidade e expressar ideias de forma eficaz. Não sei se outras faculdades seguem este caminho. Mas eu diria que a Poesia nos é necessária. E que uma visão poética da realidade nos dá outra perspetiva do quotidiano e do mundo à nossa volta. O próprio João Luís Barreto Guimarães o sublinha. Não é por acaso que o título da sua entrevista ao “Expresso”, depois do anúncio do Prémio Pessoa, tenha sido “O poeta contemporâneo não pode ser autista da sua própria sociedade”. O programa da cadeira que leciona é fascinante e inclui uma diversidade que vai dos símbolos, dos mitos e dos arquétipos ao rap e ao blues. A palavra e o som estão sempre presentes. Como afirma o próprio, “ [a sua reflexão] quer expressar o mundo global. A multitude de vozes e línguas que constituem a poesia europeia e a poesia anglo-saxónica nos dias de hoje”.

Há cerca de 7.000 línguas no mundo e jamais dominaremos toda a espantosa diversidade de todos esses sons. Mas é decisivo que se queira ter, como o nosso premiado tem, uma visão que saia das fronteiras da Lusitânia e que se queira afirmar como europeia. Ou seja, estamos ante alguém que se considera um poeta europeu e não meramente um poeta nacional. Respondendo por uma tradição que não é só a portuguesa, embora não a renegue. Não vou enumerar toda a vasta lista de publicações, de prémios, de traduções, de reconhecimentos de vária ordem que João Luís Barreto Guimarães tem tido. Tiro partido de uma expressão sua, numa entrevista a um jornal, quando disse “o que mais me interessa é falar do presente volátil, do agora”. É uma história que nasce de uma lição que julgo ter aprendido com João Miguel Fernandes Jorge: a que mistura a mitologia individual com a mitologia coletiva”.

O Mediterrâneo está na linha do horizonte de muitos dos seus textos. Mesmo procurando inserir a sua obra no contexto da poesia europeia contemporânea e anglo-saxónica, muitas das paisagens estão a sul. Tem um poema, com o título irónico de “Pode ser Pepsi?”, onde, à declaração de “gosto dos frescos de Pompeia em dias de mais calor” junta a declaração, de sentido político, “Não gosto do Mediterrâneo transformado em cemitério”, para depois tornar à ironia dizendo “Distingo liquidez dos bancos da liquidez de teus olhos”. Ao Mediterrâneo torna em “Sicília”. Domina o meio ambiente, os damascos, os figos, as oliveiras, os limões, os ciprestes. Podemos fazer do sul o nosso norte. Mas regressamos sempre ao ponto de origem. O Porto e Venade (perto de Caminha, no Alto Minho) são esse regresso às origens. Pode ser erro do leitor que sou, mas foi nessas paisagens que pensei quando li “Sol de Janeiro”: “Nunca tanto como hoje reparei com atenção na luz do sol de Janeiro. Forte mas delicada. Furtiva mas demorada. Não arde nem faz tremer. Não é densa nem clara”. É um regresso ao Portugal Atlântico das origens, mais longe dos ambientes meridionais. Tudo é relativo, claro. Há anos num documentario sobre a Europa do Sul, a cidade que se mostrava era o Porto.

Só posso desejar que aquilo que quer se concretize. Como disse na já citada entrevista ao “Expresso”: “Estou desejoso de que tudo isto passe e que eu volte aos caderninhos, às canetas, à minha mesa de café, volte à matéria-prima, e continue a desafiar-me a mim próprio para criar objetos originais”. Que assim seja, claro. Como é bem sabido, este Prémio não é só de consagração. Ou melhor, consagrando e reconhecendo uma carreira, é também um prémio de estímulo para que os galardoados vão ainda mais além. Espero que já tenha regressado aos cadernos e às canetas e à matéria-prima. Vivemos hoje ofuscados pelas novas tecnologias. As novas tecnologias têm muita coisa, mas ainda não têm Alma. É por isso também que posso garantir que este discurso – que é um discurso de agradecimento, antes de mais – foi escrito sem o recurso à inteligência artificial e ao Chat GPT. Muitos parabéns, Dr. João Luís Barreto Guimarães.»



FRANCISCO PINTO BALSEMÃO, cerimónia de entrega do Prémio Pessoa, Culturgest, 17.4.2023

«(...) Penso sinceramente que, mais uma vez, o Júri do Prémio Pessoa, ao qual tenho a honra de presidir, cumpriu a sua missão: “distinguir anualmente, a pessoa de nacionalidade portuguesa que, durante esse período e na sequência de uma atividade anterior,  tiver sido protagonista de uma intervenção particularmente relevante e inovadora na vida artística, literária ou científica do país.” O 36º Prémio Pessoa vai ser formalmente entregue por Sua Excelência o Presidente da República, neste magnifico anfiteatro da Culturgest, a João Luis Barreto  Guimarães.

O nosso premiado tem conseguido percorrer, ao longo dos seus 55 anos de vida, dois percursos bem diferentes: é médico, especialista de cirurgia plástica e reconstrutiva, e é poeta. Os dois percursos terão começado praticamente ao mesmo tempo, pois o primeiro livro de poesia é publicado em 1989, tinha então o autor 22 anos. O Pessoa 2022 – e é o quarto poeta a ser distinguido – é-lhe atribuído, entre outras razões, pela sua obra vasta que se inscreve simultaneamente na tradição lírica portuguesa, tanto na sua nota histórica como intimista, e numa modernidade europeia e anglo-saxónica. Barreto Guimarães tem dezenas de livros publicados em Portugal e traduzidos no estrangeiro, na Europa e na Ásia, na América do Sul e na América do Norte. Nos Estados Unidos foi, aliás, galardoado com o Willow Run Poetry Book Award, em Filadélfia.

Mas, acima de tudo, o nosso laureado escreve sobre nós, portugueses, e escreve sobre tudo o que vê e o que observa, o que sente e o que pensa, e escreve sobre o outro com uma atenção permanente. Permitam-me que vos leia este pequeno poema que escolhi – e a escolha não foi fácil – entre muitos outros: Ele fazia poemas. Os outros / passavam ao largo / (fugindo a qualquer pergunta) / ele nem sequer escondia o que ali estava / a fazer. Ali / à frente / de todos. Linhas e linhas / escritas. Não se limitava a ler. / Não se limitava apenas a viver / A sua vida. / Sei muito bem o que digo. Aquilo eram / poemas.

É uma poesia pura, simples, mas também uma poesia que alia a sensibilidade à inteligência. E, já que falamos de inteligência, termino revelando-vos que fui consultar como está Barreto Guimarães cotado no mundo da Inteligência Artificial, onde cada vez mais nos condenamos (ou estamos condenados?) a viver. (...)»



§